२०८१ असोज ११ र १२ गते परेको अविरल वर्षापछि देशमा जस्तो वितण्डा मच्चियो यसमा मानवीय कमजोरी, लापरवाही र सचेतताको जति अभाव देखियो त्योभन्दा बढी कारण जलवायु परिवर्तनको पनि छ ।
शरद ऋतु आरम्भ भएर देश दशैंको घमाइलो वातावरणमा रमाइरहेका बेला कोलाहल मच्चिने विपदको सामना गर्नुपर्दा जो कोहीका लागि सहज छैन ।
दुई दिनको वर्षाले असोज १५ गते मंगलबार विहान यो सामग्री तयार पार्दासम्म दुई सय १७ जनाको मृत्यु, २८ जनाा वेपत्ता छन् भने २० राजमार्ग अबरुद्ध भएको छ । भौतिक क्षतिको विवरण आउन अझै बाँकी छ । दुःखको यो घडीमा कसैलाई दोष दिनु आफैंमा न्यायोचित हुँदैन ।
सरकारले के गर्यो, के गर्नुपथ्र्यो त्यो तपसिलको विषय भैसक्यो र वितेका कुरालाई कोट्याएर मात्रै समस्या समाधान हुँदैन । अब भावी दिनमा यस्ता विपदका समयमा कसरी जनधन क्षति न्यून गर्ने भन्ने उपाय अपनाउनु एकमात्र विकल्प हो ।
अहिले जसरी विपदका घटना बढिरहेका छन् यसको प्रमुख कारण विश्वव्यापी रुपमा भैरहेको प्रकृतिमाथिको कुरुप दोहन हो । यसको प्रत्यक्ष असर हिमालदेखि तराईसम्म परेको छ । नेपाल विश्व जलवायु परिवर्तनको सर्वाधिक प्रभावित मुलुकमध्ये प्रमुख स्थानमा पर्दछ ।
आज प्रकृति जस्तो स्वरूप र अवस्थामा रहनुपर्ने हो, त्यस्तो अवस्थामा छैन । मानवले कल्पनै नगरेका अनेक विपत्तिका घटना बढिरहेका छन् । प्रकृतिलाई आफ्नो स्वरूपमा रहन नदिएकै कारण ऋतु परिवर्तनको सिद्धान्त नै गडबडिएको छ ।
केही दशकअघिसम्म यस्तो अवस्था थिएन । विगतको अनुशासित प्राकृतिक स्रोतसाधनको उपयोग र प्रकृतिलाई देवता मानेर पुज्ने संस्कृति मासिएर भौतिकतामा रमाउनु एक हो भने जलवायु परिर्वतन अर्को प्रमुख ।
जलवायु परिर्वतनमा कुनै भूमिका नरहेको तर अत्यधिक मारमा परेको नेपालमा पनि मनसुन सुरु भएसँगै बाढी, पहिरो र डुबानका घटना बढिरहेका छन् । यो क्रम अरू बढ्दै छ । राजमार्गहरू पहिरोले छिया छिया भएका छन्, यातायात अवरुद्ध छ । जोखिमपूर्ण यात्रा गर्नु बाध्यता बनेको छ ।
जलवायु परिवर्तन हुनुमा जुन मुलुकको दोष नै छैन र जुन मुलुकले वातावरणीय सन्तुलनमा ठुलो योगदान दिइरहेका छन्, तिनै राष्ट्र बढी पीडित हुनु भनेको एउटा अनौठो पक्ष हो । नेपाल जस्ता हिमाली राष्ट्र जलवायु परिवर्तनको प्रत्यक्ष मारमा परिसकेका छन् ।
यहाँका पानीका स्रोत सुक्दै छन् भने प्राकृतिक स्रोतसाधन पनि लोप हुँदै छन् । कतिपय जडीबुटी हराइसकेका छन् भने मौसम अनुसारका अन्नबाली तथा फलफूल पनि फल्न–पाक्न छोडेका छन् ।
खेती गर्नुपर्ने समयमा पानी नपर्ने र खेती भित्र्याउने समयमा घनघोर वर्षा हुने गरेको छ । यसले खाद्यान्न उत्पादनमा गम्भीर असर परेको छ । यसको प्रत्यक्ष असर निम्न आय भएका गरिब र दुर्गम भेगमा बस्ने बासिन्दामा पर्छ ।
धनी र औद्योगिक राष्ट्रहरूले गरेको दोषको परिणाम गरिब मुलुकका गरिब जनताले भोग्नु परिरहेको छ । विशेष गरेर हिमालय र समुद्र किनारका मुलुकको भविष्य जलवायु परिवर्तनकै कारण जोखिममा पर्न थालेको छ । यसको सर्वाधिक मार दक्षिण एसियाले भोग्नुपर्ने विज्ञहरूले घोषणा गरिसकेका छन् । अहिलेको अवस्थाममा सुधार नहुने हो भने दक्षिण एसियाका सवा अर्ब मानिस भोकमरीको सिकार हुने बताउन थालिएको छ ।
दक्षिण एसिया हिमालयदेखि समुद्रसम्म फैलिएको जैविक विविधताको धनी क्षेत्र भएका नाताले यो क्षेत्रका बासिन्दाको प्रकृतिसँग गहिरो सम्बन्ध छ । प्रकृतिलाई नै भगवान्का रूपमा पूजा गर्ने यो क्षेत्र यतिबेला जलवायु परिवर्तनको गम्भीर दुष्चक्रमा फस्दै छ । दक्षिण एसियामा जलवायु परिवर्तनको सर्वाधिक डरलाग्दो अवस्था हिमताल फुट्ने र यसले समथर भूभागलाई जलमग्न गराउने खतरा बढिरहेको छ ।
विश्वमा जैविक विविधताको सवालमा नेपाल अग्रणी मुलुक हो । जलवायु परिवर्तनका कारण यहाँको सम्पदा मासिँदै जान थालेको छ तर हाम्रा अभियान कर्मकाण्ड पूरा गर्नमै सीमित छ ।
हिमालमा परेको असर, पहाडमा परेको असर, तराईमा परेको असर, कृषि, रोजगारी, पर्यटन, स्वास्थ्य, शिक्षा र जनताको दैनिकीमा परेको असर एकमुष्ठ तथ्याङ्क सङ्कलन गरेर यसका क्षतिपूर्ति लिने र प्रभावित भएकाको उद्धारमा खर्च गर्ने काम नै हुन सकेको छैन । वनजङ्गल संरक्षाणवापत पाउने केही अर्ब रुपियाँमै चित्त बुझाइएको छ ।
जलवायु परिवर्तनका कारण हिमाल पग्लँदै छ । यसको असर पर्यटन व्यवसायमा पर्छ । हिमनदी फुट्ने सम्भावना बढिरहेको छ । यसबाट बाढी र डुबानको समस्या टार्नै सकिन्न । बहुमूल्य जडीबुटी र जीवजन्तु लोप हुने अवस्थामा छन् ।
हिमाली तथा पहाडी जिल्लामा लगाइएको स्याउ खेतीमा जलवायु परिवर्तनको ग्रहण लागेको छ । सीमित मात्रामा उत्पादन हुने खाद्यान्न पनि हुन छाडेको छ ।
जलवायु परिवर्तनले स्वास्थ्य र रोजगारीको क्षेत्रमा समेत प्रभाव पारेको छ । खेती किसानी गर्न चाहनेलाई निरुत्साहित बनाएको छ । यसै त बेरोजगारीको भयावह स्थिति भोगिरहेको बेला जलवायु परिवर्तनले कृषि व्यवसाय नै चौपट हुने अवस्था सिर्जना भएको छ । पशुपालन र फलफूल खेतीको दारुण चित्र बिस्तारै सार्वजनिक भइरहेका छन् । हिमाली क्षेत्रमा लगाइने फलफूल खेती नष्ट हुन थालेका छन् ।
प्राकृतिक प्रकोप प्रकृृतिले मानवलाई दुःख दिन आफैँ सिर्जना गरेको होइन । यो सबै मानव आफैँले सिर्जना गरेको समस्या हो । मानव स्वयम्ले गरेका वातावरणीय र प्राकृतिक विनाशको परिणाम हो । भौगर्भिक अध्ययनबिनाका निर्माणले राजमार्गमा हिउँद–वर्षा दुवै याममा पहिरो खस्न थालेका छन् । विकास निर्माणको नाममा भूमिको अवस्थासमेत नहेर्दा धनजनको क्षति हुन पुगेको छ ।
यस्ता घटना बढ्न नदिन निर्माणमा बहुपक्षीय अध्ययन गरेर मात्रै काम गर्नु आवश्यक छ । किनभने प्रकृति ईश्वर हो र ईश्वरले आफ्ना सबै स्रोत मानवहितमा समर्पित गरेको हुन्छ तर त्यसको उपयोगमा अनुशासन कायम गरिएन भने प्रकृति कुपित हुन्छिन् र वितण्डा मच्चिन थाल्छ ।
खोला, नदी किनार अतिक्रमण हुन नदिने, त्यहाँ बसेका भूमिहीनहरुलाई सुरक्षित स्थानमा स्थानान्तरण गर्ने, पहाडहरुमा अन्धाधुन्द डोजर नचलाउने, राजनीतिक स्वार्थका लागि प्राकृतिक सम्पदाहरुको कुरुप दोहन नगर्ने, वातावरण शुद्ध राख्ने र संरक्षण गर्ने अभ्यासहरुलाई गाउँगाउँमा पुनःस्थापित गर्ने जस्ता कार्यहरुलाई अघि बढाउन सके हामीले यस्ता क्षति कम गर्न सक्छौं ।
नेपाल प्रकृतिलाई ईश्वर मानेर पूजा गर्ने देश हो । नेपाली समाजमा वन, नदीदेखि चराचुरुंगी, पशुलाई समेत ईश्वरको अंश मानेर पूजा गर्ने गरिन्छ । यसको शास्त्रीय मान्यता वातावरण संरक्षण गर्दै मानव सभ्यताको संरक्षण हो । अब त्यही अभ्यासलाई पुनःस्थापित गर्नु नितान्त जरुरी छ ।
प्रतिक्रिया राख्नुहोस्