वर्षमा दुई पटकको खोपले एड्स अन्त्य गर्न मद्दत गर्न सक्छ, तर के यो सबैलाई पुग्नेछ ?

यसलाई एड्स भाइरसविरुद्ध संसारले अहिलेसम्म बनाएको सबैभन्दा नजिकको खोप मानिएको छ । वर्षमा दुईपटक लाग्ने खोप महिलाहरूमा एचआइभी सङ्क्रमण रोक्न सतप्रतिशत प्रभावकारी थियो र बुधबार प्रकाशित नतिजाहरूले पुरुषहरूमा पनि यसको लगभग उस्तै प्रभाव देखाएको छ ।

औषधि निर्माता गिलियडले उच्च एचआइभी दर भएका १२० गरिब मुलुक मुख्य रूपमा अफ्रिका, दक्षिणपूर्वी एशिया र क्यारेबियनमा सस्तो जेनेरिक संस्करणहरू बेच्न अनुमति दिने घोषणा गरेको छ ।

तर कम्पनीले करिब सबै ल्याटिन अमेरिकालाई बाहिर राखेको छ । त्यहाँ दरहरू धेरै कम तर बढ्दो छ । यो विश्वले रोग रोक्नका लागि महत्त्वपूर्ण अवसर गुमाएको छ भन्ने चिन्ताको विषय भएको छ ।

“यो अहिलेसम्म हामीसँग भएको कुनै पनि अन्य रोकथाम विधिभन्दा उत्कृष्ट छ, यो अभूतपूर्व छ”, युएनएड्सका कार्यकारी निर्देशक विनी ब्यानिमाले भन्नुभयो । उहाँले यस औषधिको विकासका लागि गिलियडलाई श्रेय दिनुभयो तर एड्स रोक्ने विश्वको क्षमता जोखिममा रहेका देशहरूमा यसको प्रयोगमा निर्भर रहेको बताउनुभयो ।

विश्व एड्स दिवसका अवसरमा आइतबार जारी गरिएको प्रतिवेदनमा युएनएड्सले गत वर्ष एड्सबाट मृत्यु हुने सङ्ख्या–अनुमानित छ लाख ३० हजार बताएको छ । यो सन् २००४ मा चरम बिन्दुमा पुगेको बेलादेखि सबैभन्दा कम थियो । यसले संसार अब ‘ऐतिहासिक चौबाटो’ मा पुगेको र महामारी अन्त्य गर्ने अवसर रहेको सुझाव दिएको छ ।

लेनाक्यापाभिर नामक औषधि पहिले नै अमेरिका, क्यानाडा, युरोप र अन्य ठाउँहरूमा सनलेन्का ब्राण्ड नाममा एचआइभी सङ्क्रमण उपचारका लागि बिक्री गरिएको छ । कम्पनीले चाँडै नै एचआइभी रोकथामका लागि सनलेन्काको अनुमोदन खोज्ने योजना बनाएको छ ।

कन्डम, दैनिक गोली, योनि रिङ र द्वि–मासिक इन्जेक्सन जस्ता सङ्क्रमणबाट जोगाउने अन्य तरिका भए पनि गिलियडको दुई पटक वार्षिक खोप विशेष गरी समलिङ्गी पुरुष, यौनकर्मी र युवा महिलाहरू लगायत हेरचाह गर्न डराउने सीमान्तकृत मानिसहरूका लागि उपयोगी हुने विशेषज्ञहरूले बताएका छन् ।

“यी समूहका लागि यो चमत्कार हुनेछ किनभने यसको मतलब उनीहरूले वर्षमा दुईपटक एक क्लिनिकमा मात्र उपस्थित हुनुपर्छ र त्यसपछि उनीहरू संरक्षित हुन्छन्”, युएनएड्सका ब्यानिमाले भन्नुभयो ।

पछिल्लो प्रकाशित अध्ययनमा भाग लिने मेक्सिकोको ग्वाडलाजाराका ३२ वर्षीय लुइस रुभालकाबाको यस्तै अवस्था थियो । उहाँले आफू समलिङ्गी पुरुषका रूपमा भेदभाव हुने डरले सरकारले उपलब्ध गराएको दैनिक रोकथाम गोलीहरू माग्न डराएको बताउनुभयो । अध्ययनमा भाग लिएकाले उहाँले कम्तीमा अर्को एक वर्षसम्म खोपहरू प्राप्त गर्न जारी राख्नुहुनेछ ।

“ल्याटिन अमेरिकी देशहरूमा अझै पनि धेरै कलङ्क छ, बिरामीहरू गोली माग्न लजाउँछन्”, गुआडलाजाराको एक निजी अनुसन्धान केन्द्रमा एक दर्जन अध्ययन स्वयंसेवक भर्ना गर्ने डा अल्मा मिनर्भा पेरेजले भन्नुभयो ।

देशको स्वास्थ्य सेवा प्रणालीमार्फत मेक्सिकोमा खोपहरू कति व्यापक रूपमा उपलब्ध हुनेछन् भन्ने अझै थाहा हुन सकेको छैन । स्वास्थ्य अधिकारीहरूले आफ्ना नागरिकहरूका लागि सनलेन्का किन्ने कुनै पनि योजनामा टिप्पणी गर्न अस्वीकार गरे । एचआइभी रोक्नका लागि दैनिक गोलीहरू सन् २०२१ मा देशको सार्वजनिक स्वास्थ्य प्रणालीमार्फत निःशुल्क उपलब्ध गराइएको थियो ।

“यदि जेनेरिक प्रयोगको सम्भावना खुलेको छ भने मेक्सिको सामेल हुनसक्छ भन्ने मलाई विश्वास छ”, पेरेजले भन्नुभयो ।

अनुसन्धानमा भाग लिने मेक्सिकोबाहेक ब्राजिल, पेरु र अर्जेन्टिनालगायत अन्य देश पनि जेनेरिक सम्झौताबाट बाहिरिएको ब्यानिमाले बताउनुभयो । “अब उनीहरूलाई त्यो औषधि अस्वीकार गर्नु अमानवीय हो”, उहाँले भन्नुभयो ।

एक बयानमा गिलियडले ‘जहाँ सबैभन्दा बढी आवश्यकता छ त्यहाँ एचआइभी रोकथाम र उपचार विकल्पहरूमा पहुँच सक्षम गर्न मद्दत गर्ने निरन्तर प्रतिबद्धता’ रहेको बताएको छ । जेनेरिक संस्करणका लागि योग्य १२० मुलुकमध्ये १८ अधिकांश अफ्रिकी देशले विश्वका एचआइभी बोझको ७० प्रतिशत बेहोर्छन् ।

औषधि निर्माताले ‘एचआइभी रोकथामका लागि लेनाक्यापाभिर चाहने वा आवश्यक सबै मानिससम्म पुग्न द्रुत, प्रभावकारी मार्गहरू’ स्थापना गर्न पनि काम गरिरहेको बताएको छ ।

बिहीबार, पेरु, अर्जेन्टिना, इक्वेडर, चिली, ग्वाटेमाला र कोलम्बियाका १५ पैरवी समूहले सङ्क्रमण दर बढ्दै जाँदा नयाँ एचआइभी रोकथाम उपकरणहरूको पहुँचमा ‘चिन्ताजनक’ असमानतालाई उद्धृत गर्दै ल्याटिन अमेरिकामा जेनेरिक सनलेन्का उपलब्ध गराउन आग्रहसहित गिलियडलाई पत्र लेखेका थिए ।

नर्वे, फ्रान्स, स्पेन र अमेरिकालगायत देशहरूले भने सनलेन्काका लागि प्रति वर्ष ४० हजार डलरभन्दा बढी भुक्तानी गरेका छन् । जेनेरिक उत्पादन एक पटक एक करोड मानिसलाई कभर गर्न विस्तार भएपछि प्रतिउपचार ४० डलरभन्दा कममा उत्पादन गर्न सकिने विज्ञहरूले गणना गरेका छन् ।

ड्युक युनिभर्सिटीका ग्लोबल हेल्थ इन्स्टिच्युटका निर्देशक डा क्रिस बेररले सनलेन्का अफ्रिका र एसियाका सबैभन्दा बढी प्रभावित देशहरूमा उपलब्ध हुनु निकै उपयोगी हुने बताउनुभयो । तर उहाँले समलिङ्गी पुरुष र ट्रान्सजेन्डर जनसङ्ख्यासहितका समूहहरूमा बढ्दो एचआइभी दरले ल्याटिन अमेरिकामा ‘सार्वजनिक स्वास्थ्य आपत्काल’ बनाएको बताउनुभयो ।

मेक्सिकोको सन्लेन्का अध्ययनमा रहेका ३० वर्षीया ट्रान्स महिला र कलाकार हान्या डेनियल टोरेसले सरकारले खोप उपलब्ध गराउने तरिका फेला पार्ने आशा व्यक्त गर्नुभएको छ । “मेक्सिकोमा विश्वका केही धनी व्यक्ति हुन सक्छन् तर यहाँ चरम गरिबी र हिंसामा बाँचिरहेका केही सबैभन्दा कमजोर मानिस पनि छन्”, उहाँले भन्नुभयो ।

अर्को औषधि निर्माता भिभ हेल्थकेयरले पनि करिब ९० मुलुकमा आफ्नो एचआइभी रोकथाम खोपको जेनेरिक अनुमति दिँदा ल्याटिन अमेरिकाका अधिकांश मुलुकहरूलाई बाहिर राखेको थियो ।

एप्रेटुड नामले बेचिएका दुईमासिक खोपहरू एचआइभी रोकथाममा लगभग ८० देखि ९० प्रतिशत प्रभावकारी छन् । मध्यम आय भएका मुलुकहरूमा उनीहरूको लागत वार्षिक एक हजार ५०० डलर छ । यो अधिकांश मानिसले तिर्न सक्दैनन् ।

एडभोकेसी ग्रुप हेल्थ ग्यापकी कार्यकारी निर्देशक एसिया रसेलले हरेक वर्ष विश्वव्यापी रूपमा १० लाखभन्दा बढी नयाँ एचआइभी सङ्क्रमणका साथ स्थापित रोकथाम विधिहरू पर्याप्त नभएको बताउनुभयो । उहाँले ब्राजिल र मेक्सिको जस्ता देशलाई ‘अनिवार्य इजाजतपत्र’ जारी गर्न आग्रह गर्नुभयो । यो यस्तो संयन्त्र हो जहाँ देशहरूले स्वास्थ्य सङ्कटमा पेटेन्टहरू निलम्बन गर्छन् ।

केही देशले अघिल्लो एचआइभी उपचारका लागि अँगालेको यो एउटा रणनीति हो । विशेष गरी सन् १९९० को अन्त्य र सन् २००० को दशकको अन्त्यमा जब एड्स औषधिहरू पहिलो पटक पत्ता लगाइएको थियो ।

हालै कोलम्बियाले यसको औषधि निर्माता भिभको अनुमति बिना अप्रिलमा प्रमुख एचआइभी उपचार टिभिकेका लागि पहिलो पटक अनिवार्य इजाजतपत्र जारी गरेको थियो ।

दक्षिण अफ्रिकाको क्वाजुलु–नाटाल विश्वविद्यालयका एड्स विशेषज्ञ डा सलिम अब्दुल करिमले एचआइभी रोकथाममा सनलेन्का जत्तिकै प्रभावकारी देखिने औषधि आफूले कहिल्यै नदेखेको बताउनुभयो । “पहेलीमा हराएको टुक्रा अब हामी यसलाई आवश्यक पर्ने सबैलाई कसरी पुर्याउँछौँ भन्ने हो”, उहाँले भन्नुभयो ।