प्रकृतिका लागि तीन ‘रूपान्तरण’ अत्यावश्यक

संयुक्त राष्ट्रसङ्घको जैविक विविधता विशेषज्ञ प्यानलको बुधबार जारी गरिएको ‘परिवर्तनशील परिवर्तन’ प्रतिवेदन अनुसार मानव समाजलाई ग्रहको विनाश रोक्न आमूल परिवर्तन आवश्यक छ ।

यस हप्ता विशेषज्ञ प्यानलको दोस्रो मूल्याङ्कनले धनी मुलुकहरूमा अधिक उपभोग, धन र शक्तिको केन्द्रीकरण तथा प्रकृतिबाट बढ्दो दूरीले पारिस्थितिक विनाशलाई उत्प्रेरित गरिरहेको बताएको छ ।

यसले ‘जैविक विविधताको क्षति, प्रकृतिको ह्रास र प्रमुख पारिस्थितिक प्रणालीको अनुमानित पतन’ लाई कसरी प्रतिक्रिया दिने भन्नेबारे विचारहरू प्रस्तुत गर्दछ । प्रतिवेदनमा कारबाही गर्न गाह्रो हुने तर असम्भव छैन भनिएको छ ।

“यो सरकार मात्रै होइन, यो व्यापार मात्रै होइन र यो नागरिक समाज मात्रै पनि होइन । यो हामी सबैको हो । हामी सबैले मिलेर काम गर्न आवश्यक छ”, जैविक विविधता र पारिस्थितिक सेवाको अन्तर–सरकारी वैज्ञानिक–नीतिगत प्लेटफर्म (आइपिबिइएस) का प्रमुख लेखकहरू मध्ये एक अरुण अग्रवालले भन्नुभयो ।

आइपिबिइएसका अनुसार यहाँ सफल रूपान्तरणका तीन उदाहरण छन्-

समुद्री सम्पदा:
प्रेस्टिज तेल ट्याङ्कर दुई भागमा टुक्रिएपछि सन् २००२ मा स्पेनले आफ्नो सबैभन्दा खराब वातावरणीय प्रकोपको सामना गर्यो । यसले एटलान्टिक तटरेखाको भागलाई कालो बनाएको थियो ।

ग्यालिसियाका माछामार समुदायहरूले यस विनाशमा समुद्री संरक्षण क्षेत्र व्यवस्थापनको नयाँ तरिका विकसित गर्दै माछामार, वैज्ञानिक र स्थानीय अधिकारीहरूबीच सहकार्य गरे ।

‘ओस मिनार्जोस’ संरक्षण मोडेल ‘तनावरहित’ नभएको आइपिबिइएसले बताएको छ । तर १७ वर्षपछि यस क्षेत्रमा राम्रो माछा मार्ने अभ्यास, अधिक प्रजाति र उच्च आयका साथै सुधारिएको विश्वास र सहयोग छ ।

यसले संयुक्त राष्ट्रसङ्घको कृषि निकाय तथा युरोप, उत्तर र दक्षिण अमेरिकाका केही भागहरूमा दुई करोडभन्दा बढी माछा मार्नेहरूको सञ्जालका लागि नयाँ दिशानिर्देशहरू पनि प्रेरित गरेको छ ।

एन्ट फरेस्ट :
चीनको सबैभन्दा ठूलो निजी वृक्षरोपण परियोजना, एन्ट फरेस्ट, एउटा मोबाइल एप्लिकेसन हो । यसले जलवायु मैत्री गतिविधिहरूका लागि प्रयोगकर्ताहरूलाई पुरस्कृत गर्दछ ।

पचास करोड मानिसले आफ्नो कार्यक्रम प्रयोग गरेको एप्लिकेशनको दाबी छ । यसले प्रयोगकर्ताहरूलाई ड्राइभिङको सट्टा हिँड्न वा साइकल चलाउन र प्लास्टिक र कागजमा कटौती गर्ने जस्ता कामहरूका लागि ‘हरित ऊर्जा अङ्क’ दिन्छ।

एन्ट फरेस्टले एउटा वास्तविक रुख रोपेपछि अङ्कहरू भर्चुअल रुख बन्छन् ।

“पारिस्थितिक र सामाजिक लक्ष्यहरूको विस्तृत श्रृङ्खलालाई मान्यता दिँदै रोपिएका बिरुवाहरू विशिष्ट सन्दर्भहरूमा उपयुक्त हुन्छन् र चीनमा वातावरणीय क्षतिको सामना गरिरहेका दुर्गम ग्रामीण क्षेत्रहरूमा पारिस्थितिक कृषि र पारिस्थितिक पर्यटनमा रोजगारीका अवसर प्रदान गर्छन्”, प्रतिवेदनमा भनिएको छ ।

सन् २०१६ मा सुरुआत भएदेखि यो परियोजनाले १३ प्रान्तमा ५४ करोड ८० लाख रुख रोपेको छ ।

समुदायको शक्ति :
आदिवासी जनजाति र स्थानीय समुदायहरूको परम्परागत ज्ञान प्रतिवेदनको एक प्रमुख पक्ष हो । यसले केन्यामा नसुलाई मासाई संरक्षण क्षेत्रलाई उजागर गरेको छ ।

आइपिबिइएसले यसलाई संरक्षणको ‘नयाँ मोडेल’ भनेको छ । यसले प्रजाति विनाश, आय र जलवायु परिवर्तनलगायत विभिन्न मुद्दाहरू एकसाथ सम्बोधन गर्ने प्रयास गर्दछ ।

संरक्षण क्षेत्रमा समुदायद्वारा व्यवस्थित संरक्षित क्षेत्रहरू, साथै नदी सफाइ र रूख रोप्ने जस्ता गतिविधिहरू समावेश छन् । आइपिबिइएसले यस परियोजनाले ‘मानिस र वन्यजन्तु दुवै फस्टाउने’ क्षेत्रहरू सिर्जना गर्न सफल भएको बताएको छ ।

“निकै छोटो अवधिमा जैविक विविधता पुनः प्रकट भयो”, प्रतिवेदनका अर्का प्रमुख लेखक करेन ओ’ब्रायनले भन्नुभयो, “हाम्रो उदाहरणमा बारम्बार समुदायको शक्ति महत्त्वपूर्ण छ ।”